Τα Σίχνα και το Γαϊτανάκι στην Κρανέα Ελασσόνας

Γαϊτανάκι 2013

  ΤΑ ΣΙΧΝΑ

Θεοφάνεια ξημερώνει αύριο στον Ορθόδοξο κόσμο, αλλά και σε όλο το συμπαντικό στερέωμα. "Σήμερα τα Φώτα και ο Φωτισμός και χαρές μεγάλες και Αγιασμός..." τραγουδούν μικροί-μεγάλοι στην Ελληνική επαρχία.Τα Θεοφάνεια είναι η πρώτη εορτή και γι' αυτό  η πιο παλιά που γιορτάζονταν από τα πρώτα εκκλησιαστικά χρόνια όπου μαζί της ήταν ενωμένα και τα Χριστούγεννα ως μια γιορτή.

Στην Κρανέα Ελασσόνας γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα η μεγάλη εορτή των Φώτων με τη συμμετοχή όλων των πιστών του χωριού. Το πρωί με  την πανηγυρική Θεία Λειτουργία του Μ.Βασιλείου και με τη χορωδία των γυναικών αλλά και σύσσωμο το εκκλησίασμα να ψάλλουν το απολυτίκιο της ημέρας: "Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε...".

  Λίγο πριν την απόλυση της Θείας Λειτουργίας και εννοείται πριν την τέλεση του Μεγάλου Αγιασμού ο ιερέας εξέρχεται του Ιερού Βήματος μπροστά στην Ωραία Πύλη και από εκεί θέτει σε δημοπρασία πρώτα το Σταυρό, μετά την εικόνα της  Βάπτισης του Κυρίου,κατόπιν την εικόνα του Ιωάννου του Προδρόμου και στη συνέχεια τις δεκάδες  των εικόνων άλλων αγίων, τηρώντας έτσι ένα έθιμο πολλών χρόνων που ανάγεται ίσως και στα χρόνια του Βυζαντίου ακόμα.

  Σε κάποια από τις τελευταίες χρονιές ο ιερέας πρότεινε δημόσια στο εκκλησίασμα να μη γίνεται αυτή η ιδιότυπη δημοπρασία για να πάρει την απάντηση από το λαό ότι:"έτσι το βρήκαμε,έτσι και θα το αφήσουμε" και βεβαίως ο ιερέας υπάκουσε στη θέληση του λαού της ενορίας.

  Μετά λοιπόν τη δημοπρασία του Σταυρού και των εικόνων και προπορευομένου του Σταυρού η λιτανεία εξέρχεται του ναού λέγοντας ρυθμικά και συνεχώς το: "Κύριε ελέησον" και αφού κάνουν με ταχύ βηματισμό τρεις φορές τον κύκλο του  κεντρικού ναού του Αγίου Δημητρίου κατόπιν με πιο γρήγορο βηματισμό, σχεδόν τρέχοντας, η πομπή κατευθύνεται στα κοντινά εξωκλήσια του χωριού, τον Αι Γιάννη, τον Αι Κωνσταντίνο, τον Αι Παντελεήμονα, την Αι Τριάδα, τον Αι Λιά και τέλος τον Άι Θανάση, για να κατηφορίσουν στην κεντρική εκκλησία και πάλι στον πολιούχο Άγιο Δημήτριο όπου κλήρος και λαός περιμένουν το Σταυρό με τον οποίο θα τελέσουν τον Μεγάλο Αγιασμό των Υδάτων εξωτερικά του ναού στο "χαγιάτι" που λέγαν οι παππούδες μας αν ο καιρός το επιτρέπει ή διαφορετικά μέσα στο ναό.Δύο ώρες περίπου διαρκεί η διαδρομή αυτή που μετριέται σε κάποια χιλιόμετρα συνολικά. Οι καμπάνες ηχούν χαρμόσυνα με την έλευση του Σταυρού και των εικόνων και "άρχεται ο Μέγας Αγιασμός..." σε κολυμβηθράκι, όπου ήδη έχει ετοιμασθεί γι' αυτό το μεγάλο γεγονός.

  Αυτή η ιδιότυπη ιεροτελεστία που σας περιγράψαμε,η δημοπρασία δηλαδή,
και κατόπιν η πομπή, είναι γνωστή σαν Σίχνα, λέξη που προέρχεται από το λατινικό Signum που σημαίνει σημείο, γνώρισμα, τεκμήριο, αλλά έχει και πολλές άλλες σημασίες όπως και σημαία, τύπος σφραγίδας, σφράγισμα, σήμαντρον αλλά και άγαλμα και εικόνα άλλοτε και γραφή , το ποίκιλμα (1)   Με τον όρο Σίγνο αρχικά (2) ονομάζονταν το έμβλημα, η σημαία του ρωμαϊκού στρατού το οποίο στηρίζονταν σε κοντάρι.

  Φαίνεται λοιπόν ότι η θρησκευτική παράδοση δανείσθηκε αυτά τα στοιχεία, προκειμένου να προσδώσει το ανάλογο κύρος, επισημότητα και λαμπρότητα στην μεγάλη  γιορτή πρώτα της ανάστασης του Ιησού και μετά και στην εορτή των Φώτων. Γι' αυτό στις διάφορες θρησκευτικές πομπές τίθονταν επικεφαλής ανάλογα "σημεία" δηλαδή σίγνα ή σίχνα, που δεν είναι τίποτα άλλο από τα εκκλησιαστικά φλάμπουρα που έφθασαν μέχρι και τις μέρες μας. Δεν έχουμε στοιχεία για το τελετουργικό των πρώτων εκδηλώσεων, ούτε για "τα ιερά σίκνα (σίγνα)" όπως προαναφέρθηκαν. Πιθανολογούμε ότι οι πρώτοι χριστιανοί μόλις μπόρεσαν να εκφράσουν ελεύθερα την πίστη τους, καθιέρωσαν το έθιμο αυτό το οποίο εκτιμάται ότι διασώθηκε χωρίς σημαντικές διαφοροποιήσεις. Παράλληλα με τα φλάμπουρα, οι συμμετέχοντες πιστοί κρατούσαν εικόνες. Η ερμηνεία του όρου σιγνοφόρος με την έννοια που προαναφέρθηκε, δηλαδή ο εικονοφόρος επί επαιτούντων ιερέων, μας νομιμοποιεί να εικάζουμε ότι στα πρωτοχριστιανικά χρόνια τελούνταν το έθιμο αυτό ή κάποιο ανάλογο το οποίο εξυπηρετούσε και σκοπούς συγκέντρωσης χρημάτων ή αγαθών, όπως εξάλλου έκαναν και οι ρωμαίοι στρατιώτες. 

  Στις μέρες μας, την Δευτέρα του Πάσχα,ή ανήμερα των Θεοφανείων όπως στο χωριό μας,στην Κρανέα Ελασσόνας, μετά τη λειτουργία στο προαύλιο της εκκλησίας ή εντός του ναού στήνονταν τα λάβαρα και οι εικόνες και ακολουθούσε πλειοδοτικός διαγωνισμός στον οποίο έπαιρναν μέρος οι πιστοί προσφέροντας χρήματα, λάδι, ή άλλα αγροτικά προϊόντα που παρήγαγε η περιοχή. (π.χ. καλαμπόκι, σιτάρι, κλπ.) Όποιος έδινε τα περισσότερα είχε την τιμή να κρατήσει στην διάρκεια της τελετής τα λάβαρο ή την εικόνα της εκκλησίας. Τα χρήματα που συγκεντρώνονταν ήταν αρκετά και σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις ισοδυναμούσαν με μια μικρή περιουσία, σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες.

Έτσι,λοιπόν τα Σίχνα συναντώνται όχι συχνά-μάλλον σπάνια θα λέγαμε πλέον- και αλλού όπως σε χωριά της Δράμας π.χ. στο Βώλακα  ή σε χωριά των Αγράφων της Καρδίτσας ή σε χωριά των Γρεβενών, με πάνω κάτω τις ίδιες παραλλαγές.

ΤΟ ΓΑΪΤΑΝΑΚΙ

  Από τα λίγα έθιμα που διατηρούνται αυτούσια ως τις μέρες μας, είναι και το περίφημο γαϊτανάκι, ένας χορός ή ακριβέστερα ένα χορευτικό παιγνίδι, το οποίο ταιριάζει απόλυτα με το χρώμα και τη διάθεση των εορτών.

  Το γαϊτανάκι πέρασε στην Ελλάδα από πρόσφυγες τού Πόντου και της Μικράς Ασίας και έδεσε απόλυτα με τα άλλα τοπικά έθιμα, αφού η δεξιοτεχνία των χορευτών αλλά και ο ιδιαίτερος χορευτικός χαρακτήρας του δεν άφηναν κανέναν αδιάφορο! Χρειάζονται δεκατρία άτομα για να στήσουν τον ιδιότυπο χορό. Ο ένας κρατά ένα μεγάλο στύλο, κοντάρι, στο κέντρο από την κορυφή τού οποίου ξεκινούν δώδεκα μακριές κορδέλες, καθεμιά με διαφορετικό χρώμα (ο αριθμός ποικίλει).Οι κορδέλες αυτές λέγονται γαϊτάνια και είναι αυτές που δίνουν το όνομά τους και στο έθιμο. Γύρω από τον στύλο δώδεκα χορευτές κρατούν από ένα γαϊτάνι και χορεύουν ταυτόχρονα ανά ζευγάρια, τραγουδώντας το παραδοσιακό τραγούδι.

  Καθώς κινούνται γύρω από τον στύλο, κάθε χορευτής εναλλάσσεται με το ταίρι του κι έτσι όπως γυρνούν, πλέκουν τις κορδέλες γύρω από τον στύλο δημιουργώντας χρωματιστούς συνδυασμούς, με τον ίδιο τρόπο που έπλεκαν παλιά οι γυναίκες τα γαϊτάνια και στόλιζαν τις παραδοσιακές φορεσιές.

  Όταν οι κορδέλες έχουν όλες τυλιχτεί και οι χορευτές χορεύουν όλο και πιο κοντά στο κοντάρι, αντιστρέφεται η φορά του χορού και αφού τα γαϊτάνια ξετυλιχτούν ο χορός τελειώνει.

  Στις περισσότερες περιπτώσεις το γαϊτανάκι αποτελεί παραδοσιακή γιορτή αιώνων, διαφόρων αγροτικών κυρίως περιοχών, συμβολίζοντας το πνεύμα της συναδέλφωσης, της αγάπης και της ομόνοιας.

  Σε πολλές περιοχές το γαϊτανάκι σήμερα το χορεύουν τις Αποκριές υπάρχουν όμως πολλές μαρτυρίες ότι παλαιότερα χορεύονταν τα Θεοφάνεια αμέσως μετά τον αγιασμό των υδάτων η την πρωτοχρονιά, μάλιστα αρκετές περιοχές κρατούν ακόμη το έθιμο αυτές τις ημέρες.

  Οι λόγοι για τους οποίους μεταφέρθηκε το γαϊτανάκι στις Αποκριές, δεν είναι γνωστοί, ίσως διότι σε άλλες περιοχές να χορευόταν τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο και οι υπόλοιπες θέλησαν να «προσαρμοστούν».

  Στο χωριό μας στην Κρανέα Ελασσόνας το Γαϊτανάκι τηρείται όπως παλιά το απόγευμα των Θεοφανείων στην κεντρική πλατεία του χωριού συμμετεχόντων και των λεγόμενων "κουδουνάδων" θυμίζοντας έντονα έτσι τις Διονυσιακές ρίζες του εθίμου και τη συγγένειά του με τις Αποκριές. Το Γαϊτανάκι το συναντάμε σε αρκετές θα λέγαμε περιοχές όπως π.χ.  εδώ κοντά μας  σε παρολύμπια χωριά (Γόννοι Λάρισας, Λιτόχωρο Πιερίας και αλλού).

Φωτογραφία: ΜΕΣΚΕ,
                     Γιάννης Κόνιαρης

Χρήστος Γκουνέλας 

Θεολόγος - Μουσικός