Τα Σίχνα και το Γαϊτανάκι στην Κρανιά Ελασσόνας

Η πομπή των Σίχνων στο ξωκλήσι του Αι - Γιάννη στην Κρανιά

Θεοφάνεια ή Φώτα ξημερώνει αύριο στον Ορθόδοξο κόσμο κατά το Γρηγοριανό Ημερολόγιο. "Σήμερα τα Φώτα και ο Φωτισμός και χαρές μεγάλες και Αγιασμός..." τραγουδούν μικροί - μεγάλοι στην ελληνική επαρχία. Τα Θεοφάνεια είναι η πρώτη γιορτή του χρόνου και γι' αυτό είναι και η πιο παλιά που γιορτάζονταν, από τα πρώτα εκκλησιαστικά χρόνια, όπου μαζί της ήταν ενωμένα και τα Χριστούγεννα, ως μια γιορτή.

Στην Κρανιά Ελασσόνας γιορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα η μεγάλη εορτή των Φώτων με τη συμμετοχή όλων των πιστών του χωριού. Η εορτή ξεκινάει το πρωί με την πανηγυρική θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου και με τη χορωδία των γυναικών, αλλά και σύσσωμο το εκκλησίασμα να ψάλλουν το απολυτίκιο της ημέρας: "Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε...".

Λίγο πριν την απόλυση της θείας Λειτουργίας και βέβαια πριν την τέλεση του Μεγάλου Αγιασμού ο ιερέας εξέρχεται του Ιερού Βήματος μπροστά στην Ωραία Πύλη και από εκεί θέτει σε δημοπρασία πρώτα τον Σταυρό, μετά την εικόνα της  Βάπτισης του Κυρίου, κατόπιν την εικόνα του Ιωάννου του Προδρόμου και στη συνέχεια τις δεκάδες των εικόνων άλλων αγίων, τηρώντας έτσι ένα έθιμο πολλών χρόνων που ανάγεται ίσως και στα χρόνια του Βυζαντίου ακόμα.

Σε κάποια από τις τελευταίες χρονιές ο ιερέας πρότεινε δημόσια στο εκκλησίασμα της Κρανιάς να μη γίνεται αυτή η ιδιότυπη δημοπρασία, ωστόσο οι πιστοί απάντησαν πως "έτσι το βρήκαμε, έτσι και θα το αφήσουμε" και βεβαίως ο ιερέας υπάκουσε στη θέληση του λαού της ενορίας.

Μετά λοιπόν τη δημοπρασία του Σταυρού και των εικόνων και προπορευομένου του Σταυρού η λιτανεία εξέρχεται του ναού λέγοντας ρυθμικά και συνεχώς το "Κύριε ελέησον" και αφού κάνουν με ταχύ βηματισμό τρεις φορές τον κύκλο του  κεντρικού ναού του Αγίου Δημητρίου κατόπιν με πιο γρήγορο βηματισμό, σχεδόν τρέχοντας, η πομπή κατευθύνεται στα κοντινά ξωκλήσια του χωριού, τον Αι Γιάννη, τον Αι Κωνσταντίνο, τον Αι Παντελεήμονα, την Αι Τριάδα, τον Αι Λιά και τέλος τον Άι Θανάση, για να κατηφορίσουν στην κεντρική εκκλησία και πάλι, στον πολιούχο Άγιο Δημήτριο, όπου κλήρος και λαός περιμένουν τον Σταυρό με τον οποίο θα τελέσουν τον Μεγάλο Αγιασμό των υδάτων εξωτερικά του ναού στο "χαγιάτι", που λέγαν οι παππούδες μας, αν ο καιρός το επιτρέπει ή διαφορετικά μέσα στο ναό. Δύο ώρες περίπου διαρκεί η διαδρομή αυτή που μετριέται συνολικά σε κάποια χιλιόμετρα. Οι καμπάνες ηχούν χαρμόσυνα με την έλευση του Σταυρού και των εικόνων και "άρχεται ο Μέγας Αγιασμός..." σε κολυμβηθράκι, όπου ήδη έχει ετοιμασθεί γι' αυτό το μεγάλο γεγονός.

Αυτή η ιδιότυπη "ιεροτελεστία" που σας περιγράψαμε, η δημοπρασία δηλαδή,

και κατόπιν η πομπή, είναι γνωστή σαν Σίχνα, λέξη που προέρχεται από το λατινικό Signum που σημαίνει σημείο, γνώρισμα, τεκμήριο, αλλά έχει και πολλές άλλες σημασίες, όπως σημαία, τύπος σφραγίδας, σφράγισμα, σήμαντρον, αλλά και άγαλμα και εικόνα, άλλοτε και γραφή ή ποίκιλμα. Με τον όρο "Σίγνο" αρχικά ονομαζόταν το έμβλημα, η σημαία του ρωμαϊκού στρατού, το οποίο στηριζόταν σε κοντάρι.

Φαίνεται λοιπόν ότι η θρησκευτική παράδοση δανείσθηκε αυτά τα στοιχεία, προκειμένου να προσδώσει το ανάλογο κύρος, επισημότητα και λαμπρότητα στην μεγάλη γιορτή πρώτα της Ανάστασης του Ιησού και μετά και στην εορτή των Φώτων. Γι' αυτό στις διάφορες θρησκευτικές πομπές έμπαιναν επικεφαλής ανάλογα "σημεία", δηλαδή σίγνα ή σίχνα, που δεν είναι τίποτα άλλο από τα εκκλησιαστικά φλάμπουρα που έφθασαν μέχρι και τις μέρες μας. Δεν έχουμε στοιχεία για το τελετουργικό των πρώτων εκδηλώσεων, ούτε για "τα ιερά σίχνα (σίγνα)", όπως προαναφέρθηκαν. Πιθανολογούμε ότι οι πρώτοι χριστιανοί μόλις μπόρεσαν να εκφράσουν ελεύθερα την πίστη τους, καθιέρωσαν το έθιμο αυτό το οποίο εκτιμάται ότι διασώθηκε χωρίς σημαντικές διαφοροποιήσεις. Παράλληλα με τα φλάμπουρα, οι συμμετέχοντες πιστοί κρατούσαν εικόνες. Η ερμηνεία του όρου "σιγνοφόρος' με την έννοια που προαναφέρθηκε, δηλαδή "ο εικονοφόρος επί επαιτούντων ιερέων", μας κάνει να εικάζουμε ότι στα πρωτοχριστιανικά χρόνια τελούνταν το έθιμο αυτό ή κάποιο ανάλογο, το οποίο εξυπηρετούσε και σκοπούς συγκέντρωσης χρημάτων ή αγαθών, όπως εξάλλου έκαναν και οι Ρωμαίοι στρατιώτες. 

Παλιότερα, τη Δευτέρα του Πάσχα ή ανήμερα των Θεοφανείων, και ειδικά στο χωριό μας, την Κρανιά Ελασσόνας, μετά τη Λειτουργία, στο προαύλιο της εκκλησίας ή εντός του ναού στήνονταν τα λάβαρα και οι εικόνες και ακολουθούσε, όπως γίνεται και σήμερα, πλειοδοτικός διαγωνισμός στον οποίο έπαιρναν μέρος οι πιστοί προσφέροντας χρήματα, λάδι, ή άλλα αγροτικά προϊόντα τα οποία παρήγαγε η περιοχή (καλαμπόκι, σιτάρι, κλπ.) Όποιος έδινε τα περισσότερα είχε την τιμή να κρατήσει στη διάρκεια της τελετής το λάβαρο, την εικόνα ή τον σταυρό της εκκλησίας. Τα χρήματα που συγκεντρώνονταν ήταν αρκετά και σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις ισοδυναμούσαν με μια μικρή περιουσία, σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες.

Τέλος, τα Σίχνα, συναντώνται όχι συχνά - μάλλον σπάνια θα λέγαμε πλέον - και αλλού, όπως σε χωριά της Δράμας π.χ. στον Βώλακα  ή σε χωριά των Αγράφων της Καρδίτσας ή σε χωριά των Γρεβενών, με πάνω - κάτω τις ίδιες παραλλαγές.

Γαϊτανάκι στην κεντρική πλατεία της Κρανιάς

ΤΟ ΓΑΪΤΑΝΑΚΙ

Από τα λίγα έθιμα που διατηρούνται αυτούσια ως τις μέρες μας, είναι και το περίφημο γαϊτανάκι, ένας χορός ή ακριβέστερα ένα χορευτικό παιγνίδι, το οποίο ταιριάζει απόλυτα με το χρώμα και τη διάθεση των εορτών.

Το γαϊτανάκι πέρασε στην Ελλάδα από πρόσφυγες τού Πόντου και της Μικράς Ασίας και έδεσε απόλυτα με τα άλλα τοπικά έθιμα, αφού η δεξιοτεχνία των χορευτών αλλά και ο ιδιαίτερος χορευτικός χαρακτήρας του δεν άφηναν κανέναν αδιάφορο. Χρειάζονται δεκατρείς άνθρωποι για να στήσουν τον ιδιότυπο χορό. Ο ένας κρατά ένα μεγάλο στύλο-κοντάρι, στο κέντρο, από την κορυφή του οποίου ξεκινούν δώδεκα μακριές κορδέλες, καθεμιά με διαφορετικό χρώμα (ο αριθμός ποικίλει). Οι κορδέλες αυτές λέγονται γαϊτάνια και είναι αυτές που δίνουν το όνομά τους και στο έθιμο. Γύρω από τον στύλο δώδεκα χορευτές κρατούν από ένα γαϊτάνι και χορεύουν ταυτόχρονα ανά ζευγάρια, τραγουδώντας το παραδοσιακό τραγούδι.

Καθώς κινούνται γύρω από τον στύλο, κάθε χορευτής εναλλάσσεται με το ταίρι του κι έτσι όπως γυρνούν, πλέκουν τις κορδέλες γύρω από τον στύλο δημιουργώντας χρωματιστούς συνδυασμούς, με τον ίδιο τρόπο που έπλεκαν παλιά οι γυναίκες τα γαϊτάνια και στόλιζαν τις παραδοσιακές φορεσιές.

Όταν οι κορδέλες έχουν όλες τυλιχτεί και οι χορευτές χορεύουν όλο και πιο κοντά στο κοντάρι, αντιστρέφεται η φορά του χορού και αφού τα γαϊτάνια ξετυλιχτούν, ο χορός τελειώνει.

Στις περισσότερες περιπτώσεις το γαϊτανάκι αποτελεί παραδοσιακή γιορτή αιώνων, διαφόρων αγροτικών κυρίως περιοχών, συμβολίζοντας το πνεύμα της συναδέλφωσης, της αγάπης και της ομόνοιας.

Σε πολλές περιοχές το γαϊτανάκι - σήμερα - το χορεύουν τις Αποκριές, υπάρχουν όμως πολλές μαρτυρίες ότι παλαιότερα χορεύονταν τα Θεοφάνεια αμέσως μετά τον αγιασμό των υδάτων ή την πρωτοχρονιά. Μάλιστα  σε κάποιες περιοχές τηρείται ακόμη το έθιμο αυτές τις ημέρες.

Οι λόγοι για τους οποίους μεταφέρθηκε το γαϊτανάκι στις Αποκριές δεν είναι γνωστοί, ίσως διότι σε άλλες περιοχές να χορευόταν τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο και οι υπόλοιπες περιοχές να θέλησαν να «προσαρμοστούν» σε αυτό.

Στο χωριό μας, την Κρανιά Ελασσόνας, το Γαϊτανάκι τηρείται, όπως παλιά, το απόγευμα των Θεοφανείων στην κεντρική πλατεία του χωριού με τη συμμετοχή και των λεγόμενων "κουδουνάδων", θυμίζοντας έντονα με αυτόν τον τρόπο και τις Διονυσιακές ρίζες του εθίμου και τη συγγένειά του με τις Αποκριές. Το Γαϊτανάκι το συναντάμε σε αρκετές, θα λέγαμε, περιοχές όπως π.χ.  εδώ κοντά μας,  σε παρολύμπια χωριά (Γόννοι Λάρισας, Λιτόχωρο Πιερίας και αλλού).

Χρήστος Γκουνέλας 

Θεολόγος - Μουσικός

Φωτογραφίες: Βασίλης Τζήκας, Γιάννης Κόνιαρης