* ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ ΤΟ ΝΕΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΑΚΑΤΑΠΟΝΗΤΟΥ ΛΑΡΙΣΑΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ * ΜΙΑ ΚΑΤΑΔΥΣΗ ΣΤΗ ΛΗΣΜΟΝΗΜΕΝΗ ΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ
«Η μεν χειρ η γράψασα, σήπεται τάφω• η δε βίβλος στέκεται, εις χρόνους πλείους»: δηλαδή «το χέρι που έγραψε, σαπίζει μέσα στον τάφο, μα το βιβλίο στέκει για πολλούς καιρούς ακόμα», μια συγκινητική φράση που συνάντησε ο Κώστας Σπανός μελετώντας κώδικες για να βρει τους Θεσσαλούς κωδικογράφους, οι οποίοι περιέχονται στο ομώνυμο βιβλίο του που κυκλοφόρησε μόλις πριν από λίγες μέρες. Η φράση εκφράζει τη ματαιότητα της ανθρώπινης ζωής και την αθανασία της γραφής, ο άνθρωπος πεθαίνει, αλλά το έργο του -η γραφή, η γνώση, η δημιουργία- μένει και τον ξεπερνά στον χρόνο, συγκίνησε τον Κώστα Σπανό και χαρακτηριστικά το αναφέρει μιλώντας στην «Ε» με αφορμή το νέο του βιβλίο με το τίτλο «Θεσσαλοί Κωδικογράφοι (16ος–19ος αιώνας)», που φωτίζει μια σχεδόν ανεξερεύνητη πτυχή της πνευματικής ιστορίας της Θεσσαλίας. Με αφορμή την κυκλοφορία του, ο συγγραφέας μίλησε στην «Ε» για το πολυετές ερευνητικό του έργο και τη σιωπηλή προσφορά των μοναχών-γραφέων που διέσωσαν τη γνώση μέσα στους αιώνες.
«Από το 1980 που κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος του Θεσσαλικού Ημερολογίου άρχισα να συγκεντρώνω κάθε πληροφορία που αφορούσε τη Θεσσαλία», αφηγείται ο Κώστας Σπανός. «Αποδελτίωνα τα πάντα. Μέσα σε περίπου σαράντα χρόνια συγκέντρωσα ένα τεράστιο αρχείο, χάρη στο οποίο εξέδωσα διάφορους τόμους».
Η νέα αυτή έκδοση, όπως λέει, ήταν η πιο απαιτητική. «Είναι πολύ δύσκολο να εντοπίσεις τα ονόματα των ανθρώπων που αντέγραφαν τα χειρόγραφα. Οι περισσότεροι ήταν μοναχοί σε θεσσαλικά μοναστήρια, που συχνά δεν ανέφεραν την πατρίδα τους. Έπρεπε να βρω όσους υπέγραφαν τα έργα τους και δήλωναν καταγωγή. Έτσι, επί δεκαετίες εντόπιζα κώδικες σε μοναστήρια και βιβλιοθήκες σε όλο τον κόσμο — στα Μετέωρα, στην Ολυμπιώτισσα, στον Σπαρμό, στο Άγιον Όρος, αλλά και στα Ιεροσόλυμα, στην Άγκυρα, στην Ισπανία, ακόμη και στην Αρμενία».
ΚΩΔΙΚΑΣ ΚΑΙ ΚΩΔΙΚΟΓΡΑΦΟΣ
Ερωτώμενος ο κ. Κώστας Σπανός τι είναι κώδικας και ποιος είναι ο κωδικογράφος εξηγεί με γλαφυρότητα: «Κώδικας είναι ένα χειρόγραφο βιβλίο που κάποιος αντέγραψε. Δεν είναι δικό του έργο, παίρνει ένα βιβλίο, ένα Ευαγγέλιο ή ένα έργο αρχαίων Ελλήνων και το αντιγράφει. Άλλοτε το πουλούσε σε εκκλησίες που δεν μπορούσαν να αγοράσουν έντυπα της Βενετίας, άλλοτε το δώριζε. Έτσι διασώθηκαν όχι μόνο εκκλησιαστικά αλλά και κοσμικά κείμενα. Οι περισσότεροι κωδικογράφοι ήταν μοναχοί, συχνά άνθρωποι απλοί, ολιγογράμματοι, που όμως με υπομονή και πίστη αντέγραφαν γράμμα προς γράμμα, σαν ζωντανές φωτοτυπικές μηχανές της εποχής».
Μια χαρακτηριστική ιστορία αφορά έναν καλόγερο από τη Μονή του Αγίου Βησσαρίωνα, γνωστή και ως Δούσικο, κοντά στα Τρίκαλα. «Ο άνθρωπος αυτός υπέγραφε ως “χοιροβοσκός”. Ήταν πράγματι χοιροβοσκός, χωρίς μόρφωση, και όμως αντέγραψε έναν τεράστιο κώδικα όπου κατέγραψε όλα τα πατριαρχικά και μητροπολιτικά έγγραφα της μονής. Μια δουλειά τεράστια, που σώζει ως σήμερα την ιστορία του τόπου του».
ΣΚΟΤΑΔΙ ΚΑΙ ΦΩΣ
Ο Κώστας Σπανός υπογραμμίζει ότι μέσα σε εποχές «σκοταδιού» αναδείχθηκαν άνθρωποι του πνεύματος. «Πολλοί Θεσσαλοί λόγιοι καλλιέργησαν τη γραφή σε μια περίοδο δύσκολη. Στα μοναστήρια, όπως στα Τρίκαλα ή στην Ολυμπιώτισσα, λειτουργούσαν ήδη από τον 16ο αιώνα μικρά σχολεία. Οι δάσκαλοι διάβαζαν, δίδασκαν, αντέγραφαν. Οι κώδικες που άφησαν πίσω τους αποτελούν πολύτιμη πηγή όχι μόνο για την εκκλησιαστική, αλλά και για τη γενική ιστορία της Θεσσαλίας».
Ορισμένα χειρόγραφα, όπως επισημαίνει, περιέχουν και «δρομολόγια» των μοναχών όταν έβγαιναν για ζητεία στα χωριά. «Από αυτά τα σημειώματα -τις λεγόμενες “προθέσεις” ή “παρουσίες”- αντλούμε πληροφορίες για εκατοντάδες οικισμούς της Θεσσαλίας ήδη από το 1520. Είναι οι αρχαιότερες ελληνικές πηγές για τη ζωή εκείνης της εποχής».
Από τα πιο συγκινητικά στοιχεία του βιβλίου είναι τα «κωδικογραφικά σημειώματα» που έγραφαν οι ίδιοι οι γραφείς στο τέλος του έργου τους. Ο Κώστας Σπανός απαγγέλλει ένα από αυτά με θαυμασμό:
«Η μεν χείρ η γράψασα σήπεται τάφω, η δε γραμμή μένει μέχρι τερμάτων»
«Δηλαδή», εξηγεί, «εγώ που έγραψα αυτό το βιβλίο θα πεθάνω, δεν θα με θυμάται κανείς, αλλά η γραφή μου θα μείνει για πάντα. Είναι συγκλονιστικό. Διαβάζεις τα λόγια τους και νιώθεις ρίγος. Βλέπεις το πάθος με το οποίο δούλευαν, τη συνείδηση πως δημιουργούν κάτι που θα ξεπεράσει τη ζωή τους».
Συνολικά, ο Κώστας Σπανός εντόπισε 182 επώνυμους Θεσσαλούς κωδικογράφους, ενώ πολλοί ακόμη παραμένουν ανώνυμοι, «καλόγεροι που άφησαν μόνο τη γραφή τους ως μαρτυρία ύπαρξης».
Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΗ
Η αναζήτηση των χειρογράφων τον οδήγησε σε βιβλιοθήκες της Ευρώπης και της Ανατολής. «Κατάφερα να αποκτήσω φωτογραφίες από τη Βιέννη και την Αρμενία, αλλά όχι από τη Μαδρίτη, όπου φυλάσσεται έργο ενός Λαρισαίου κωδικογράφου στο Μοναστήρι του Εσκοριάλ. Παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες και αιτήσεις, δεν έλαβα απάντηση. Ευτυχώς, άλλες χώρες στάθηκαν πιο πρόθυμες – ακόμη και μέσω πρεσβειών».
Ο ίδιος αναγνωρίζει τη συμβολή δεκάδων ανθρώπων στο έργο του. «Πολλοί καθηγητές πανεπιστημίων και φίλοι με βοήθησαν. Και, βέβαια, δεν θα μπορούσα να μην ευχαριστήσω τους χορηγούς μου, όπως τον πρώην δήμαρχο Τυρνάβου Παναγιώτη Σαρχώση, που στήριξαν την προσπάθεια αυτή».
Ο Κώστας Σπανός παραμένει ακούραστος. «Όλη μέρα στο γραφείο μου δουλεύω», λέει με χαμόγελο. «Μια μέρα μια κοπέλα με είδε από απέναντι και μου είπε: “Μα εσείς είστε που σας βλέπουμε συνέχεια από τον ακάλυπτο, όλη μέρα σκυμμένο πάνω στα χαρτιά;”. Ναι, εγώ είμαι!»
Με το «Θεσσαλοί Κωδικογράφοι», ο ιστορικός συνεχίζει τη μεγάλη του αποστολή, να καταγράψει, να φωτίσει και να διασώσει τη συλλογική μνήμη ενός τόπου που, όπως λέει ο ίδιος, «δεν σταματά ποτέ να γεννά ανθρώπους της γνώσης, ακόμα και μέσα στο σκοτάδι των αιώνων».
Θανάσης Αραμπατζής
Πηγή: Ελευθερία Λάρισας
Αποστολή ενημέρωσης: Γιώργος Ι. Μπαλής
